दिवाळी सण

दिवाळी सण: सविस्तर माहिती

दिवाळी, ज्याला दीपावली असेही म्हटले जाते, हा भारतातील आणि जगभरातील भारतीय समुदायामध्ये सर्वात महत्त्वपूर्ण आणि मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जाणारा सण आहे. प्रकाशाचा उत्सव म्हणून ओळखला जाणारा दिवाळी सण अंधारावर प्रकाशाचा, वाईटावर चांगल्याचा आणि अज्ञानावर ज्ञानाचा विजय दर्शवतो. हा सण मोठ्या आनंदाने, श्रद्धेने आणि उत्साहाने साजरा केला जातो, ज्यामध्ये कुटुंब एकत्र येतात, भेटवस्तूंची देवाण-घेवाण करतात आणि धार्मिक व सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये भाग घेतात.

दिवाळीचे अर्थ आणि महत्त्व:

दिवाळी हा शब्द संस्कृत "दीपावली" या शब्दापासून आला आहे, ज्याचा अर्थ दिव्यांची माळ होतो ("दीप" म्हणजे दिवा आणि "आवली" म्हणजे रांग). सण साजरा करताना लोक दिवे लावतात आणि घरांना रंगोळीने सजवतात, जे विविध रंगांच्या पावडर, फुलं किंवा तांदुळाचा वापर करून बनवले जाते.

दिवाळी हे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. विविध धार्मिक समुदायांमध्ये या सणाचे वेगवेगळे अर्थ असले तरी, मुख्य संदेश चांगल्याचा वाईटावर विजय, समृद्धी आणि आनंदाचा आशीर्वाद असा आहे.

ऐतिहासिक आणि पौराणिक महत्त्व:

दिवाळी वेगवेगळ्या धार्मिक समुदायांमध्ये वेगवेगळ्या कारणांमुळे साजरी केली जाते, आणि तिचा इतिहास प्राचीन पौराणिक कथांमध्ये रुजलेला आहे.

हिंदू धर्म:

रामायण: उत्तर भारतात दिवाळी भगवान राम, त्यांच्या पत्नी सीता आणि भाऊ लक्ष्मण यांच्या १४ वर्षांच्या वनवासानंतर आणि राक्षस राज रावण वर विजय मिळवल्यानंतर अयोध्या ला परतण्याच्या स्मरणार्थ साजरी केली जाते. अयोध्यावासीयांनी आपल्या प्रिय राजाचे स्वागत करण्यासाठी दिवे लावले, ज्यामुळे चांगल्याचा (राम) वाईटावर (रावण) विजय दर्शवला.

कृष्ण: काही भागात, विशेषतः गुजरात आणि पश्चिम भारतातील काही भागात, दिवाळी भगवान कृष्णाच्या राक्षस नरकासुर वर विजयाचा आनंद म्हणून साजरी केली जाते, ज्यामुळे १६,००० स्त्रियांना मुक्तता मिळाली.

लक्ष्मी पूजन: दिवाळी माता लक्ष्मी, संपत्ती आणि समृद्धीच्या देवीच्या पूजेसाठी देखील ओळखली जाते. दिवाळीच्या मुख्य दिवशी लक्ष्मी पूजन केले जाते, विशेषत: व्यापारी समुदायांमध्ये, आर्थिक समृद्धीसाठी देवीचा आशीर्वाद मागण्यासाठी.

जैन धर्म:

जैन धर्मामध्ये दिवाळी भगवान महावीर यांच्या ५२७ इ.स.पूर्वी मोक्ष (आध्यात्मिक मुक्ती) प्राप्त करण्याच्या दिवसाच्या स्मरणार्थ साजरी केली जाते.

शिख धर्म:

शीख धर्मामध्ये दिवाळी गुरु हरगोविंद साहिब, सहावे गुरु, यांच्या १६१९ मध्ये मुघल सम्राट जहांगीरच्या कैदेतून मुक्ततेच्या दिवसाच्या स्मरणार्थ साजरी केली जाते. हा दिवस बंदी छोड दिवस म्हणून ओळखला जातो.

बौद्ध धर्म:

काही बौद्ध समुदायांमध्ये, विशेषत: नेवार बौद्ध धर्मामध्ये, दिवाळी पारंपारिक नेवार विधी आणि उत्सवाचा भाग म्हणून साजरी केली जाते.

दिवाळीचे पाच दिवस:

दिवाळी हा पाच दिवसांचा सण आहे, ज्यातील प्रत्येक दिवसाचे वेगळे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आहे:

धनतेरस:

सणाची सुरुवात धनतेरस पासून होते, जेव्हा सोनं, चांदी आणि नवीन भांडी खरेदी करणे शुभ मानले जाते. या दिवशी धन्वंतरी, आयुर्वेदाचे देवता, यांची पूजा केली जाते.

नरक चतुर्दशी (छोटी दिवाळी):

दुसरा दिवस छोटी दिवाळी म्हणून ओळखला जातो, ज्यात भगवान कृष्णाच्या नरकासुरावर विजयाचे स्मरण केले जाते. याच दिवशी लोक घरांची साफसफाई सुरू करतात आणि वाईट आत्म्यांना दूर करण्यासाठी दिवे लावतात.

लक्ष्मी पूजन (मुख्य दिवाळी दिवस):

तिसरा दिवस हा मुख्य दिवाळीचा दिवस असतो. या दिवशी लोक माता लक्ष्मीची पूजा करतात, संपत्ती आणि समृद्धीच्या आशीर्वादासाठी. घरे दिव्यांनी उजळून निघतात, फटाके फोडले जातात आणि कुटुंब एकत्र येऊन सण साजरा करतात.

गोवर्धन पूजन (अन्नकूट):

चौथ्या दिवशी गोवर्धन पूजन केले जाते, ज्यामध्ये भगवान कृष्णाने इंद्राच्या कोपापासून गावकऱ्यांचे रक्षण करण्यासाठी गोवर्धन पर्वत उचलल्याचे स्मरण केले जाते.

भाऊबीज:

सणाचा शेवट भाऊबीज या दिवशी होतो, जो भाऊ आणि बहिणींच्या नात्याचा उत्सव आहे. बहिणी आपल्या भावांच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि समृद्धीसाठी प्रार्थना करतात, तर भाऊ बहिणींना भेटवस्तू देतात.

दिवाळीचे मुख्य रीतिरिवाज:

दिवे लावणे:

दिवे लावणे हा दिवाळीचा मुख्य भाग आहे, ज्यामध्ये प्रकाशाचा अंधारावर विजय दर्शवला जातो. लोक आपल्या घरांच्या आजूबाजूला, बाल्कनीत आणि खिडक्यांवर दिवे ठेवतात, जेणेकरून समृद्धी आणि आनंद प्राप्त होईल.

रंगोळी:

घराच्या प्रवेशद्वारावर रंगोळी काढली जाते, जी रंगीबेरंगी पावडर, फुलं किंवा तांदुळाचा वापर करून बनवली जाते. हे सौंदर्य वाढवण्याबरोबरच, लक्ष्मी देवीचे स्वागत करण्याचे प्रतीक म्हणून देखील केले जाते.

लक्ष्मी पूजन:

दिवाळीच्या मुख्य दिवशी, लोक लक्ष्मी पूजन करतात, देवी लक्ष्मीचा आशीर्वाद मिळावा म्हणून प्रार्थना करतात.

फटाके फोडणे:

दिवाळी सणात फटाके फोडणे एक महत्त्वाचा भाग असतो, ज्यामुळे आनंद आणि वाईट शक्तींना दूर करण्याचे प्रतीक मानले जाते. परंतु अलीकडील काळात पर्यावरणीय कारणास्तव लोकांनी हरित दिवाळी साजरी करण्यास प्राधान्य दिले आहे.

सणासुदीचे जेवण आणि मिठाई:

कुटुंबांसाठी समृद्ध जेवण तयार केले जाते, ज्यात लाडू, बर्फी, गुलाब जामून यांसारख्या मिठाया बनवल्या जातात आणि शेजारी, मित्र आणि नातेवाईकांमध्ये वाटल्या जातात.

भेटवस्तूंची देवाण-घेवाण:

दिवाळीच्या वेळी लोक परस्परांना भेटवस्तू देतात. यामध्ये कपडे, मिठाई, सुके मेवे आणि शोभेच्या वस्तूंचा समावेश असतो, ज्याने आपुलकी आणि प्रेम व्यक्त केले जाते.

प्रादेशिक फरक:

जरी दिवाळी भारतभर साजरी केली जाते, तरीही प्रत्येक प्रदेशात सण साजरा करण्याची पद्धत वेगळी असते:

पश्चिम बंगाल मध्ये दिवाळी काली पूजेच्या रूपात साजरी केली जाते, जिथे देवी कालीची पूजा केली जाते.

दक्षिण भारतात, दिवाळीचा मुख्य दिवस नरक चतुर्दशी असतो, आणि नरकासुराच्या पराभवाची कथा महत्त्वाची असते.

महाराष्ट्रात, लोक बळी महाराजांची पूजा करतात, जे समृद्धीचे प्रतीक मानले जातात.

आधुनिक दिवाळी उत्सव:

आधुनिक काळात दिवाळी हा केवळ धार्मिक सणच नसून, तो एक सामाजिक कार्यक्रम बनला आहे, जो विविध समुदायांमधून साजरा केला जातो. कार्यालये, मॉल्स, आणि सार्वजनिक ठिकाणे